Podstawy prezbiterianizmu cz. 9: Liturgiczne nabożeństwo

Filip Sylwestrowicz

Słowo liturgia pochodzi od greckiego wyrazu leitourgia. Pierwotnie oznaczało ono dzieło na rzecz współobywateli, którą wypełniali zamożni mieszkańcy greckich poleis. Z czasem zaczęło oznaczać służbę — także w sensie religijnym. W takim znaczeniu przejęło je chrześcijaństwo. Już w Dziejach Apostolskich 13:2 czytamy:

A gdy oni odprawiali służbę Pańską [gr. leitourgounton to kyrio] i pościli, rzekł Duch Święty: Odłączcie mi Barnabę i Saula do tego dzieła, do którego ich powołałem¹.

Kiedy jako chrześcijanie mówimy o liturgii, mamy zatem na myśli nabożeństwo ku czci Trójjedynego Boga. Liturgia jest synonimem kultu lub uwielbienia. Czasem wszakże używa się tego słowa też w węższym sensie na określenie porządku nabożeństwa.

Niekiedy dokonuje się rozróżnienia na Kościoły „liturgiczne” oraz „nieliturgiczne”. Poprzez pierwsze rozumie się takie, które przywiązują wagę do konkretnego porządku sprawowania kultu, podczas gdy druga grupa — najczęściej utożsamiana z Kościołami drugiej fali reformacji — ma mniej rozbudowaną obrzędowość i podkreśla bardziej spontaniczność nabożeństwa. Chociaż nasza liturgia jest prostsza niż katolicka lub luterańska, prezbiterianie należą do pierwszej grupy. Nasza tradycja podkreśla wagę przemyślanego porządku nabożeństwa. Intuicja ta jest, jak sądzę, głęboko biblijna.

Bóg stworzył nas — ludzi — po to, żebyśmy oddawali mu chwałę². Kult jest wpisany w naturę bycia istotą stworzoną. Człowiek został stworzony jako homo liturgicus — człowiek oddający cześć³. Jak pisze amerykański filozof James K. A. Smith, człowiek jest „zwierzęciem liturgicznym”⁴. Smith chce przez to powiedzieć, że w ludzką naturę wpisane jest oddawanie czemuś lub komuś czci. Każdy człowiek obdarza coś lub kogoś miłością. Wystarczy przyjrzeć się naszemu codziennemu życiu, naszym nawykom, zwyczajom, „liturgiom” naszej codzienności, aby zobaczyć, ku czemu kierują się nasze najgłębsze pragnienia i co jest prawdziwym obiektem naszej miłości i czci.

Całą historię biblijną można podsumować jako realizację planu przywrócenia właściwego kultu Boga w świecie, w którym pojawiło się bałwochwalstwo. Istotą upadku człowieka było bowiem postawienie słów węża ponad Bożym Słowem. Adam i Ewa zapragnęli stać się takimi jak Bóg. Postawili siebie na miejscu Boga. Nieposłuszeństwo i bałwochwalstwo naszych prarodziców sprawiło, że ludzkość jest oddzielona od Boga. Historia zbawienia to przywrócenie społeczności ludzi z Bogiem — kultu naszego Stwórcy⁵. Patriarchowie oraz potem Izraelici mieli społeczność z Bogiem za pośrednictwem ofiar, które symbolicznie wskazują na konieczność pokonania śmierci oraz grzechu oddzielających ludzkość od Boga. Odkąd Chrystus złożył doskonałą ofiarę pojednania, która na zawsze pojednała wierzących ze Stwórcą, krwawe ofiary zostały zastąpione obrzędem Wieczerzy Pańskiej oraz dziękczynną ofiarą z naszych modlitw. Spełnieniem biblijnej opowieści będzie pełne przywrócenie społeczności ludzi z Bogiem na nowej Ziemi. Pismo Święte opowiada zatem o tym, jak Bóg przywraca kult (społeczność stworzenia ze Stwórcą), który został zakłócony bałwochwalstwem.

James K. A. Smith odnotowuje w swojej książce, że chociaż poszczególne historyczne tradycje chrześcijańskie znacznie różnią się co do szczegółów przebiegu nabożeństwa, to w większości z nich można odnaleźć podobny narracyjny schemat przebiegu liturgii. Smith wyróżnia cztery główne elementy „narracji” chrześcijańskiego nabożeństwa: zgromadzanie > słuchanie > społeczność > rozesłanie⁶. Podobny schemat, jak pisze Jonathan Gibson, można znaleźć w Piśmie Świętym. Gibson podaje dwa przykłady: ceremonii zawarcia przymierza w Księdze Wyjścia 19–24 oraz ceremonii poświęcenia świątyni w 2 Kronik 5–7⁷.

Księga Wyjścia 19–24

• Zgromadzenie ludu (19:1–3a)
• Wezwanie do uwielbienia (19:3b–9)
• Oczyszczenie (19:10–15)
• Przystęp do Boga przez pośrednika (19:16–25)
• Bóg przemawia do swojego ludu (20:1–24:2)
• Poświęcenie ludu (24:3)
• Ofiary (24:4–5)
• Bóg przemawia do swojego ludu (24:7)
• Oczyszczenie (24:6.8)
• Przystęp do Boga przez pośrednika (24:9–10)
• Posiłek społeczności z Bogiem (24:11)

2 Księga Kronik 5–7

• Zgromadzenie ludu (5:2–3)
• Oczyszczenie (5:4–6)
• Przystęp do Boga przez pośrednika (5:7–10)
• Uwielbienie (5:11–13)
• Chwała Boża napełnia świątynię (5:14)
• Bóg przemawia do swojego ludu (6:1–11)
• Modlitwa wstawiennicza (6:12–42)
• gień i chwała (7:1–2)
• Uwielbienie (7:3)
• Oczyszczenie i poświęcenie (7:4–7)
• Posiłek społeczności z Bogiem (7:8–10)
• Błogosławieństwo i rozesłanie (7:9–10).

Można zauważyć w powyższych liturgiach pewne powtarzające się schematy, które odpowiadają elementom liturgii świątynnej oraz późniejszej liturgii chrześcijańskiej. Zgromadzony lud zostaje wezwany do uwielbienia. Nabożeństwo zaczyna się jakąś formą oczyszczenia, ponieważ jako grzeszni ludzie przychodzimy przed oblicze świętego Boga. Ceremonia zawiera m. in. uwielbienie przez śpiew, ofiary oczyszczające i poświęcające Boży lud oraz modlitwę. W centrum liturgii znajduje się Boże Słowo. Bóg przemawia do swojego ludu przez odczytanie księgi przymierza oraz przez kazanie króla Salomona. Całą ceremonię wieńczy posiłek społeczności Boga z jego ludem oraz rozesłanie z błogosławieństwem.

Nasza liturgia również ma podobną strukturę narracyjną. Zaczyna się wezwaniem do uwielbienia Boga. Potem następuje liturgia spowiedzi powszechnej, podczas której wyznajemy Panu nasze grzechy i otrzymujemy zapewnienie o przebaczeniu. Otrzymawszy zapewnienie o przebaczeniu, przychodzimy do Boga w modlitwie oraz słuchamy jego Słowa. Nabożeństwo wieńczy społeczność przy stole Pańskim oraz rozesłanie z błogosławieństwem. Ta prosta liturgia opowiada biblijną narrację Ewangelii.

Prezbiteriańskie nabożeństwo ma liturgiczny charakter ponieważ zostaliśmy stworzeni jako homines liturgici. Obrzęd odgrywa dużą rolę w kształtowaniu nas jako ludzi. Przychodzimy do Kościoła nie tylko po to, żeby posłuchać nauczania o Bogu, ale też żeby doświadczyć spotkania z Bogiem. Chrześcijańska liturgia pozwala nam nie tylko usłyszeć co tydzień Ewangelię, ale też ją przeżyć. Bóg zgromadza nas, oczyszcza z grzechów, przemawia do nas, posila nas oraz rozsyła z błogosławieństwem. Sprawując liturgię, stajemy się uczniami Chrystusa.

1. Wszystkie cytaty z Pisma Świętego pochodzą z: Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Towarzystwo Biblijne w Polsce, Warszawa 1996. 
2. Biblia mówi, że całe stworzenie oddaje cześć Bogu (Ps 19:2–5). Bóg jest nieustannie otaczany kultem przez aniołów (Iz 6:3, Ap 4:8). Apostoł Paweł napisał, że wszystko zostało stworzone przez Syna oraz dla Syna (Kol 1:16) oraz że lud Boży został wybrany dla chwały Bożej (Ef 1:11–12). 
3. Jonathan Gibson, Worship: On Earth as It Is in Heaven, w: J. Gibson i M. Earngey red., Reformation Worship. Liturgies from the Past for the Present, Greensboro, 2018, s. 4–5. 
4. James K. A. Smith, You Are what You Love. The Spiritual Power of Habit, Grand Rapids, 2016, s. 22–23. 
5. Ten krótki artykuł zawdzięcza wiele zwięzłemu podsumowaniu biblijnej teologii kultu w: J. Gibson, Worship: On Earth as It Is in Heaven, s. 2–22. 
6. J. K. A. Smith, You Are what You Love, s. 95–97. 
7. J. Gibson, Worship: On Earth as It Is in Heaven, s. 7–8. Od Gibsona zaczerpnąłem też poniższe rozpisanie liturgii z Wj 19–24 i 2 Krn 5–7.